Uzbek classic music

tonikasi "DO" tovushi bo`lib, O`n ikki maqom tarkibida "Miksolidiy" ladiga yaqin bo`lgan, Shashmaqomda esa, "Miksolidiy va Ioniy" deyilgan lad qo`shilmasiga mos keladi. Buning sababi bor albatta, chunki o`n ikki
maqomdagi Rost va Ushshoq maqomlari Shashmaqomda Rost maqomi shaklida birlashtirilgan edi. Mazkur Miksolidiy va Ioniy pardalari bir-biriga birmuncha yaqin bo`lib, ulardagi farq tovushqatorning yettinchi pag`onasidadar.
        Maqomlar ijrosida yetakchi sozlardan hisoblangan Tanbur torlari "Rost"' maqomida katta oktavaning "Do-Sol" notalariga sozlanib, uning I-II-IV-VI pog`onalari kuyning tayanch pardalaridir.
        "Rost" maqomi ham cholg`u va ashula bo`limlaridan iborat. Dastlab uning cholg`u g`ismlari yaxlit holda birin-ketin ijro etiladi. Bu cholg`u qismlari "Tasnifi Rost", "Garduni Rost", «Muxammasi Rost», «Muxammasi Ushshoq», «Muxammasi Panjgoh», «Saqili Vazmin», «Saqili Rag-Rag» deb nomlanadi.
        Tasnifi Rostda bu maqomning bosh mavzui bayon etilib, kuy ohanglari jihatidan xalq kuylariga o`xshaydi. Uning xonalari peshrav vositasi bilan harakat qiladi va kichikroq hajmdagi bozgo`ylar bilan yakunlanib boradi. Tasnifi Rost o`z tuzilishi bilan "Usmoniya" kuyiga juda yaqin. Uning peshrav ohanglari esa juda ko`pgina xalq cholg`u kuylarida uchraydi.
        Tasnifi Rostning xonalari borgan sari yuqori pardalarga ko`tarila borib, keyingi 6-7- xonalar hajmi juda ham kengayib ketadi, Masalan, birinchi xona 16 takt bo`lgani holda, yettinchi xona 94 taktga etadi. Xonalar kengayib borishi balan kuyning mazmuni ham chuqurlasha boradi.
        Rost maqomining boshqa cholg`u yo`llaridan Garduni Rost ohang e’tibori bilan Tasnifi Rostga yaqin. Lekin, Muxammas va Saqillar ohadnglari tubdan farq etadi. Muxammasi Rost bilan Muxammasi Ushshoq yo`llari bir-biriga ohangdosh. Ular ikki turli ladga moslab olingan bitta kuyning variantlaridir.
        Muxammasi Ushshoq esa, shinavandalarga juda ham yaqin kuy bo`lib, Kishida chuqur ham nozik his-tuyg`ular uyg`otadi. Ayniqsa Xorazm namunasi yengilroq, sho`xroq uslubda ijro etilib, shodu-xurramlik, xursandchilik kayfiyatini ham qo`zg`atadi.
        Rost maqomida uchta Muxammas yo`llari orasida Muxammasi Panjgoh ajralib turadi. Uning kuy tuzilishi ham o`ziga xos, boshqa muxammaslardan tubdan farq etadi. Panjgoh iborasi O`n ikki maqom majmuasida ma’lum sho`’baning ifodasi bo`lgan va besh pog`onali tovushq`atorni anglatgan. Shuning uchun uning lad asosi ham asl maqomdan farq etadi.
        Rost maqomida ikkita «Saqil» asari mavjud. Ular Saqili Vazmin va Saqili Rag-Rag deyilib, vazmin iborasi arabcha "Saqil" so`zining o`zi, Rag-Rag esa hindcha maqom ma’nosini bildiradi. Gardun, Muxammas, Saqil iboralari doira usullari ifodasi ekani aytib o`tidgan edi. Bu erda shuni aytish kerakki, noma’lum sabablarga ko`ra Rost maqomida Tarje’ deyilgan cholg`u qism uchramaydi. Rostning cholg`u yo`llari, kuy mavzui o`ziga xos bo`lib, doira usullari boshqa maqomlardagi kabidir. Ularning hammasi jozibali. yoqimli ohanglarga boy. Rost maqomining cholg`u yo`llari ijro etilib, ashula bo`limi yo`llariga o`tiladi.

        Rostning ashula yo`llari ham kuy mavzusi jihatdan xilma-xildir. Ular birinchi va ikkinchi guruh sho`’balardan tarkib topgan. Birinchi guruh Saraxbori Rost, Talqini Ushshoq, Nasri Ushshoq, Navro`zi Sabo sho`’balari va Ufari Ushshoq qismidan iborat. Bu sho`’balardan ko`rinadiki, Rost maqomi asoso`y yo`llari uch xil kuy mavzuidagi ashulalardan, ya’ni Rost, Ushshoq va Nazro`zi Sabo ashula yo`llaridan iborat. Rost maqomining birinchi guruh sho`’balari turkumning bosh mavzui bo`lgan Saraxbori Rost bilan boshlanadi. Undan so`ng uning to`rtta taronasi o`qiladi. Rostning turkumi keyingi sho`’ba bilan ulovchi vazifasini bajaruvchi suporish visitasi bilan Talqini Ushshoq sho`’basiga ulanadi.
        Talqini Ushshoqdan keyin uning taronasi aytiladi. Bu tarona aynan bir vaqtda suporish vazifasini o`taydi hamda Nasri Ushshoq sho`’basiga ulanib ketadi. Nasri Ushshoqning birinchi, ikkinchi taronalari ijro etilib, suporish bilan Navro`zi Sabo sho`’basiga o`tiladi. Uning ketidan Navro`zi Saboning talqinchasi aytilib, Rostning birinchi guruh sho`’balari turkumi Ufari Ushshoq va oxirgi suporish bilan yakunlanadi.
        Rost maqomi ashula bo`limining bosh mavzui bo`lgan Saraxbori Rost o`zining kuy tuzilishi jihatdan betakror ashula yo`llaridan bo`lib, juda murakkab qiyofaga ega. Saraxbori Rost cholg`u muqaddima va daromad qismi bilan boshlanadi. So`ngra she’r matnsiz ijro etiladigan ohanglar orqali o`rta pardalarda ijro etaladigan miyonxat qismiga o`tiladi. Miyonxat qismi ham she’riy matnsiz aytiladigan ohanglar bilan tonikaga qaytib tushadi. Saraxbori Rostning takt o`lchovi sodda, ikki chorak bo`lib
"Muzorei musammani axrobi makrufi mahzuf" deyilgan vazndagi she’rlar bilan ijro etiladi, ya’ni Munisning:

        Qaddi ko`zim qaro meni g`am tiyra hol etib,
        Xurshiddek yorug` ani arzi jamol etib –

kabi she’rlar mos keladi. Saraxbori Rostning avj qismida Segoh, Ushshoq, Uzzol va Muxayyari Chorgoh namudlari birin-ketin ijro etiladi. Bu namudlar bir-biriga ohanglar vositasi bilan ulanadi. Ashula yo`li esa, tushirim qismi "furovard" bilan yakunlanadi. Saraxbori Rostning murakkab kuy tuzilishining to`liq anglashda mazkur namudlarni ajrata bilish asosiy omillardandir.
        Saraxbori Rostning murakkab kuy qiyofasi tinglovchiga oson yetib boradi, kishida yuksak lirik kayfiyatlar uyg`otadi, ajoyib manzaralarni tasvirlab, voqelikni musiqiy badiiy vositalari bilan tushuntiradi. Namud, avjlari esa kuy mazmunining rang-barang bo`lishini ta’minlaydi va uning rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi.
        Saraxbori Rostni tinglash jarayonida kishi hissiyotida jiddiy holat yuzaga keladi. Bunday holat esa, tarona qismlariga o`tilishi bilan yengillashadi va kishida yangi his tuyg`ular hosil bo`ladi. Taronalar ham maqom turkumlaridagi kuy mavzuining rang-barang bo`lishini ta’minlaydi, Saraxbori Rostning birinchi taronasi o`n olti taktli murakkab doira usuli jo`rligada ijro etilishiga qaramay, yengil va xushchaqchaq kayfiyat uyg`otadi. Kuy harakatida ohanglar esa ravon yangraydi. Bu sho`’baning boshqa uchta taronasi yanada sho`xchang va jozibali.
        Rost maqomining ikkinchi sho`’basi "Talqini Ushshoq" deb nomlanadi. Shuni aytish kerakki, Rost maqomida Ushshoq nomi bilan mashhur bir necha sho`’ba va qismlar mavjud. Uning birinchi guruh sho`’balarida yana Nasri Ushshoq va Ufari Ushshoq deyiladigan ashula yo`llari mavjud. Ularning hammasi bir-biri bilan hamohang, kuy tuzilishi va tarkibiy qismlari ham bir xil. Talqini Ushshoq, Nasri Ushshoq va Ufari Ushshoq ma’lum ashula yo`lining Talqin, Nasr va Ufar doira usullarida ijro etiladigan variantlaridir. Lekin, ularga o`qiladigan she’r o`lchovlari turlicha bo`ladi.
        «Ushshoq» iborasi arabcha "Oshiq" so`zining ko`pligi bo`lib Oshiqlar degan ma’noni anglatadi. Hech shubha yo`qki, Ushshoq cholg`uva ashula yo`llari, ularga aytiladigan she’rlar ham ishqiy lirik xarakterda bo`lgan. Ushshoq sho`’balari va uning Ufar qismi kuy tuzilishini tasavvur etish uchun ulardan bittasini qarab chiqilsa kifoya.
        Masalan, Nasri Ushshoqni olib qaraymiz. Bu ashula yo`li 6/4 takt o`lchovidagi doira usuli jo`rligida ijro etilib,
"Hazaji musammani solim"-deyilgan vazndagi she’r o`lchovida ijro etiladi. Nasri Ushshoq Nodiraning:

        Agar gulshang`a kirsa sarv gulro`yim xirom aylab
        Yugurgay sarvu gul yuz marhabo birla salom aylab –

deb boshlanadigan g`azali o`lchovida aytiladi.
        Nasri Ushshoqning daromad qismi ikki bayt she’r bilan aytiladi, ya’ni bir xat (bir bayt) she’rga mos ashula jumlasidir. Nasri Ushshoqning avj qismida uchta: Ushshoq, Uzzol va Muxayyari Chorgoh namudlari mavjud. Bulardan Ushshoq va Uzzol namudlari qisqa berilgan bo`lib, bu namudlar Muxayyari Chorgohga o`tishda o`zaro ulovchi vazifasini o`taydi. Ashula yo`li tushurim qismi bilan tugallanadi.
        Nasri Ushshoqdan keyin uning ikkita taronasi ijro etiladi. Bu taronalar kichik hajmdagi jozibali va yoqimli yengil ashula yo`llari bo`lib, oddiy xalq qo`shiqdariga yaqidir. Nasri Ushshoqning birinchi taronasi Xorazmda mashhur bo`lgan "Hanuz" ashulasining o`zidir. Xorazm maqomlari tarkibida esa «Naqshi Rost» deb nomlanadi.
        Rost maqomining yana bitta sho`’basi "Navro`zi Sabo" ashulasidir, O`tmish musiqa risolalarida Navro`z bayramiga atalgan va navro`z so`zi qo`shilib nomlanadigan bir necha maqom sho`’balari mavjud edi.
        Ular Navro`zi Arab, Navro`zi Xoro, Navro`zi Bayotiy, Navro`zi Ajam, Navro`zi Sabo kabi atalardi va Navro`z bayramiga nisbat berilardi. Navro`zi Sabo esa, shunday sho`’balardan biri sifatida bahor manzaralarini tasvirlaydigan Rohaviy maqomining sho`’basi sanalgan. Shashmaqomda esa, Rost maqomi tarkibiga kiritilgan. Shu sababli, Navro`zi Saboning kuy mavzui, kuy qismlari Rost maqomining boshqa sho`’balari matnlaridan butunlay farq etadi. Hatto bunda Rost maqomiga xos bo`lmagan Navo va Oraz namudlaridan foydalanilganligi fikrimiz dalili bo`la oladi. Navro`zi Saboning ta’sir etish kuchi ham o`ziga xos.
        Navro`zi Sabo juda murakkab tuzilgan bo`lib, uning bir bayt she’r bilan aytiladigan xatlari, mazkur ashula yo`lining quyidagi qismlarni tashkil etadi:
        I-xat - daromad; II-III xatlar – o`rta pardalarda ijro etiladigan Miyonxat; IV xat - daromadning yuqori pardalardagi takrori bo`lmish Dunasr; V-VI xatlar - Segoh namudi; VII xat Navo namudi; VIII xat Oraz namudidan iborat. Ashula yo`li tushirim qismi Furovard bilan tugallanadi.
        Navro`zi Sabo ayniqsa mashhur maqomdon ustoz Domla Halim Ibodov ijrosida maroqli chiqardi. Domla Halim Segoh namudi avjini juda ham kengaytirilgan shaklda aytardi. Bu ashula yo`lidan Yunus Rajabiy "Farhod va Shirin" musiqali dramasida Shopur ariyasi sifatida foydalanilgan bo`lib, Shopurning Farhodga sadoqati, ulardagi chuqur samimiy do`stlik tuyg`ularini to`laqonli ifodalay olgan edi.
Navro`zi Sabodan keyin uning talqinchasi ijro etiladi. Shuni ham aytish kerakki, birinchi guruh sho`’balari tarkibida Talqincha deyilga shaxobchalar bo`lmaydi, balki talqinchalar ikkinchi guruh sho`’balariga xosdir. Navro`zi Sabo sho`’basi esa, bundan mustasnodir. Navro`zi Sabo talqinchasining kuy tuzilishi asosiy sho`’baning yo`lidan farq etadi. Uning kichik bo`laklari ham butunlay boshqa, katta avj sifatida «Zebo pari» avji keladi.
        Navro`zi Sabo talqinchasi ham asosiy sho`’ba yo`li kabi kuy ohanglarga boy, ajoyib ashula yo`llaridandir. Navro`zi Sabo asosida juda ko`p kuy va ashulalar yaratilgan. Jumladan, uning Talqinchasi ohanglari asosida To`xtasin Jalilov "Tohir va Zuhra" operasi uchun "Ishq seli" - deb boshlanadigan ariya, Komiljon Jabborov esa "Layli va Majnun" musiqali dramasida qaxramonlarning «Mubtalo bo`ldim senga» deb boshlanadigan duetni yaratgan edilar.
        Umuman Rostning birinchi guruh sho`’balari juda ham mashhur ashula yo`llaridir. Ular asosida O`rta Osiyoning turli vohalarida Savtlar, ularning shaxobchalari, Ushshoqning to`rtta varianti, Gulyori Shahnoz va uning shaxobchalari, surnayda chalinadigan qator musiqa asarlari yuzaga kelgan edi. Bu sho`’ba va ashula yo`llarining ko`pi ikkinchi guruh sho`’balari jumlasiga kiritilgan.
        Shunday qilib, Rost maqomining birinchi guruh sho`’balari Saraxbori Rostdan boshlanib, uning to`rtta taronasi aytiladi. Turkum esa Talqini Ushshoqqa ulanib ketadi. Uning taronasi ijrosidan so`ng Nasri Ushshoq ijro etiladi. So`ngra uning ikkita taronasi o`qilib, Navro`zi Sabo va uning talqinchasiga o`tiladi. Birinchi guruh sho`’balari Ufari Ushshoq va oxirgi Suporishi bilan yakunlanadi.
        Rost maqomi ikkinchi guruh sho`’balariga Savti Ushshoq, Savti Kalon, Savti Sabo kiradi va Rostning birinchi guruh sho`’balari asosida yaratilgan, ularning variantlaridir. "Rost" maqomi ikkinchi guruh sho`’balari Savt yo`llaridangina iborat bo`lib, ularda Mo`g`ulcha uchramaydi. Savtlar "Talqin" va "Nasr" sho`’balariga nazira qilinib ishlangan ashula yo`llari ekani to`g`risida aytib o`tilgan edi. Lekin Savti Ushshoq bu o`rinda mustasnodir. Hatto uning lad qiyofsi, kuy tuzilishi ham birinchi guruhdagi Ushshoq sho`’balaridan farq etadi. Masalan, Nasri Ushshoq bilan Talqini Ushshoq ioniy ladiga mos kelgan holda, Savti Ushshoq tovushqatori frigiy ladiga to`g`ri keladi. Tonika "Rost" maqomida birinchi oktavaning "Do" notasi bo`lib, Savti Ushshoqda "Mi" yoki "Si" pardasiga to`g`ri keladi. Maqomlar ijrosida tanburning mazkur pardalari Savti Ushshoq ijrosi uchun qulay bo`lib, tonika "Si" notasi bo`lgach "Fa" notasi oldiga diyez qo`yish bilan tovushqator jo`nlashtiriladi.
        Savti Ushshoqning hamma shoxobchalari ham jozibali va dilrabo ashula yo`llaridandir. Ular turlicha doira usullariga tushirilganda yangicha sayqal topadi, kuy mavzui o`zgacha gavdalanadi. Ayniqsa, Qashqarchai Savti Ushshoq yorqin ifoda vositalariga boy, ta’sirchan, maftunkor ashula yo`llaridandir.
        Savti Ushshoqning Soqiynomasi boshlanishi Buxoro Iroqining Soqiynomasini eslatadi. Lekin uning o`rta parda va avj qismidagi ashula jumlalari Savti Ushshoqqa xos yangraydi. Savti Ushshoq ufarisi «Farg`onacha» xotin-qizlar qo`shig`ining o`zi. Ulardagi tafovut shuki, Ushshoq ufaridagi avjlar farg`onachada tushirib qoldirilgan.
        Savti Ushshoqning kuy ohanglari, lad asosiga mos juda ko`p xalq kuy va ashulalari mavjud. Xalqimiz orasida mashhur "Guluzorim", "Fargonacha tanovar", "Tong otguncha", Xorazm dostonlarida aytiladigan "Naylayin" ashulasi, "Izlayman" va boshqa farg`onacha qo`shiq va yallalar fikrimizning dalilidir.
        Kompozitor va bastakorlarimiz ijodiga ham Savti Ushshoq yo`llari o`zining barakali ta’sirini ko`rsatgan. Muxtor Ashrafiyning "Dilorom" operasidagi Dilorom ariyasi, Doni Zokirovning Navoiy g`azaliga bastalagan "Ko`rmadim" romansi, Dadaali Soatqulovning Muqimiy g`azaliga yozgan "Navbahor" romansi, To`xtasin Jalilov bastalagan bir necha ashula yo`llari, G`anijon Toshmatovning "Istadim" kabi kishida ajoyib kayfiyatlar qo`zg`otuvchi musiqa asarlari Savti Ushshoqqa hamohangdir.
        "Rost" maqomining ikkinchi guruhiga kirgan sho`’balardan biri "Savti Sabo"dir. Savti Saboning lad asosi "Rost" maqomining asosiy tovushqatoriga mos keladi. Savti Sabo Rostning birinchi guruh sho`’balaridan Navro`zi Sabo asosida yuzaga kelgan. Ularning orasida ba’zi tafovutlar bo`lishi tabiiy bir holdir. Chunki «Savti Sabo» "Navro`zi Saboga" taqlid qilinib ishlangan va qisqartirib olingan. Savti Saboda Navro`zi Sabodagi kuyning pag`onama-pag`ona silliq harakati sakrama harakatga almashingan. Ularning dastlabki 3 xati ohanglari deyarli bir xil bo`lib, Savti Saboda Navro`zi Sabodagi "Segoh", "Navo" hamda "Oraz" namudlari o`rniga "Zebo pari" avjidan mohirona foydalanilgan. Savti Sabo va uning Talqincha, Qashqarcha, Soqiynoma va Ufar deyilgan shoxobchalarida bir xil kuy qismlari mavjud, ya’ni birinchi xat ikki marta takrorlanadigan daromad qismi, ikkinchi xat O`rta pardalarda aytiladigan Miyonxat, uchinchi va to`rtinchi xatlar Zebo pari avji va oxirgi xat tushirim qismlaridan tashkil topgan, Savti Sabo yo`llari ular asosida yuzaga kelgan ashula yo`llari orqali ham mashhur bo`lgan.
        "Rost" maqomi ikkinchi guruh sho`’balaridan yana biri "Savti Kalon" deyiladi. Bu yerda Kalon so`zi bastakor taxallusidir. Savti Kalon ham besh qismli ashula yo`li bo`lib uning shoxobchalari Talqincha, Qashqarcha, Soqiynoma va Ufardir. Savti Kalonning namunalari O`zbekiston va Tojikistonning turli vohalarida keng tarqalgan bo`lib, ular asosaida juda ko`p kuy va ashulalar yaratilgan, chunki Savti Kalonnning tuzilishi, kuy ohanglari xalq musiqa asarlari zaminidadir. Ular asosida yaratilgan Qalandar I-II, uning variantlari "Kim desun", «Raqqosasidan», "Farhod va Shirin" musiqali drammsidagi Shirin ariyasi kabi ashula yo`llari xalqimizning sevimli musiqa asarlari bo`lib kelgan.
        Savti Kalon va uning shoxobchalarining kuy tuzilishi, kuy harakati va tarkibiy qismlari bir xil. Savti Kalonning ikki xati - ikkita turli uslubda aytiladigan Daromad qismi, Uchinchi xat – o`rta pardalarda ijro etiladigan Miyonxat, to`rtinchi, beshinchi xatlar – Zebo pari avji, oltinchi xat esa, tushirim qismlaridan iborat.
        Savti Kalon sho`’basini tinglar ekanmiz, kishida qandaydir umid va orzuga erishish hissiyotlari aks etadi, insonga xushchaqchaq, kayfiyatlar baxsh etadi. Uning bosh yo`li Talqincha va Qashqarchasi tinglanganda, bu ashula kuyi kishini go`yo maqsadga qarab talpingandek tuyuladi. Soqiynoma va Ufari eshitilganda, beixtiyor shodu xurramlik boshlanadi, ro`qsga taklif etilganday seziladi.
        Umuman Rost maqomi yo`llariga mos kuy va ashulalar xalqimiz musiqa merosida munosib o`rin egallaydi. Bunday asar musiqa boyliklarimiz oltin javonidan salmoqli joy oladi.