|
|
Shashmaqom
shakllanishi jarayonining dastlabki davrlarida
birinchi guruhga kirgan "Saraxbor",
"Nasr" deyilgan, sho`’balar va
Ufarlar yaratilgan edi. Keyingi yillarda esa "Shashmaqom"
tobora boyib bordi. Uning tarkibiga bastakor san’atkorlar
tomonidan yangidan yangi sho`’balar kiritildi.
Natijada, Savt va Mo`g`ulchalar tarzida bir qancha
sho`balar yaratildi hamda «Shashmaqom»
ikkinchi guruh sho`’balari jumlasiga kiritildi.
Bu
sho`’balar so`ngi davr maxsuloti ekanini
yozma manbalar ham tasdiqlaydi. XIX asrda yozilgan
hamda "Shashmaqom" yo`llariga aytiladigan
she’r matnlari keltirilgan to`plamlarda
"Savt" yoki «Mo`g`ulcha»
- degan nomlar asosan uchramaydi. Bundan bir qo`lyozma
to`plam istisno bo`lib, unda keltirilgan Savtga
aytiladigan she’r matni hozirgi Savtlardagiga
mos kelmaydi. Manbalarda, boshqa nomlar bilan
aytiladigan sho`’balar ham eslatilib o`tilmaydi.
Xorazm maqomlari tarkibiga ular umuman kirmay
qolgan, bu narsa Savt - Mo`g`ulcha turidagi sho`’balar
va ularning shaxobchalari XIX asr oxiri XX asr
boshlarida yuzaga kelganligini ko`rsatadi.
Bu
o`rinda "Mo`g`ulcha"
iborasi shu nomli doira usulining ifodasi "Savt"
esa - tovush, aks sado ma’nolarida ma’lum
kuy yoka ashulaga taqlid qilib yaratilgan musiqa
asaridir.
Ikkinchi guruh sho`’balari
|
|
birinchi guruh sho`’balaridan tubdan farq
etadi. Birinchi guruh sho`’balarn «Saraxbor»,"Talqin"
va "Nasr"lar taronalari bilan yaxlit
turkum tarzida ijra etiladi. Ikkinchi guruh sho`’balari
esa, kuy mavzulari nuqtai nazaridai biri-biriga
hech o`xshamaydi, shu sababdan ham ular o`z shaxobchalari
«Talqincha», «Qashqarcha»,
"Soqiynoma" va "Ufar" qismlari
bilan alohida turkum tarzida ijro etiladi.
Ikkinchi
guruh sho`’balari Savt va Mo`g`ulchalar
usulida ijro etiladigan ashula yo`llaridir. Faqat
Navo maqomida Mustazodi Navo sho`’basi «talqin»
doira usulida ijro etiladi.
Ikkinchi
guruh sho`’balari, asosan, besh qismli bo`lib,
asosiy ashula yo`llaridan tashqari shahobchalari
Talqincha, Qashqarcha, Soqiynoma va Ufar - deb
nomlanadi va shu nomli doira usullari ijro etiladi.
Savt
va Mo`g`ulchalarning asosiy yo`llari 5/4.
Talqinchasi
3/4, 3/8.
Qashqarchasi
4/4.
Soqiynomalari
4/4
Ufarlari
6/8 yoki 3/4 takt o`lchovlaridagi doira usullarida
ijro etiladi. Ular Ramal, Komil, Muzore’,
Rajaz, Mutaroqib deyilgan vazndagi she’rlar
bilan o`qiladi. (Qaralsin: «Maqomlar masalasiga
doir» , 227-bet)
Ikkinchi
guruh sho`’balari orasida Rok, Iroqi Buxoro,
Mustazodi Navo o`z tuzilishi bilan Savt va Mo`g`ulcha
sho`’balaridan farq qiladi va ularning birinchi
(bosh) qismlari Saraxbor va Talqin usullarida
ijro etiladi. |
